Politechnika Białostocka aktywnie ratuje supraskie katakumby. Wraz ze wzmocnieniem zabytkowej tkanki archeolodzy odkrywają ślady dawnej cerkwi, która była wzniesiona nad unikalnym zabytkiem.
W 2021 r. rektorzy czterech polskich uczelni: Politechniki Białostockiej, Uniwersytetu w Białymstoku, Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku i Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie podjęli misję ratowania XVI-wiecznych supraskich katakumb monasterskich. Na początku kwietnia prace są już bardzo zaawansowane.
– Pracownicy Politechniki Białostockiej bardzo intensywnie uczestniczą w procesie renowacji supraskich katakumb – mówi dr hab. inż. Marta Kosior-Kazberuk, prof. PB, Rektor Politechniki Białostockiej a także m.in. Kierownik Katedry Konstrukcji Budowlanych i Mechaniki Budowli na Wydziale Budownictwa i Nauk o Środowisku Politechniki Białostockiej. – Ważne są tu przede wszystkim takie kompetencje, jak znajomość mechaniki budowli, mechaniki konstrukcji, a przede wszystkim materiałów budowlanych. Wykonywane na terenie katakumb prace poprzedzone zostały bardzo unikalnymi badaniami stanu technicznego cegieł i spoiw w zakresie właściwości mechanicznych, właściwości fizycznych takich jak nasiąkliwość, jak również podatności na korozję biologiczną. To wszystko jest niezbędne, żeby prawidłowo zająć się takim obiektem – dobrać materiały do napraw i zabezpieczyć go skutecznie, tak żeby to co dzisiaj zrobimy, to co robimy z tak wielkim trudem było trwałe, a katakumby mogły być oglądane przez gości z całego świata.
Badacze z Politechniki Białostockiej są teraz stale obecni w supraskich katakumbach.
– Politechnika Białostocka, szczególnie Katedra Konstrukcji Budowlanych i Mechaniki Budowli, pomaga tutaj przy odtworzeniu tkanki pierwotnej, mierzymy się także z elementami, które musimy wzmacniać, ponieważ przez lata doszło do sporej degradacji – opowiada dr inż. Robert Grygo z Katedry Konstrukcji Budowlanych i Mechaniki Budowli na Wydziale Budownictwa i Nauk o Środowisku Politechniki Białostockiej. – Po inwentaryzacji zaproponowaliśmy sposoby odtworzenia katakumb. Część cegieł musimy oczyścić, część zastąpić, ale w sposób by odpowiadało to założeniom, kiedy które kiedyś tutaj występowały. Zbadaliśmy zaprawy, które kiedyś zostały wykorzystane i staramy się zachować historyczne technologie.
Wraz z pracami renowacyjnymi archeolodzy nie ustają w poszukiwaniu śladów przeszłości.
– Odkryliśmy mury o grubości 90 cm prawdopodobnie to ślady dawnej cerkwi, która chroniła katakumby – mówi dr hab. Maciej Karczewski, archeolog pracujący w supraskich katakumbach. – Mamy tez arytmię w murach i poprzeczny łuk, który mógł przenosić ciężar cerkwi nad katakumbami.
Teraz chodzi o umiejscowienie i poznanie wymiarów po opisywanym w historycznej literaturze obiekcie sakralnym – cerkwi Zmartwychwstania Pańskiego, która istniała do lat 70. XIX wieku.
– Zrobiono dużą niszę, prawdopodobnie centralnie pod ołtarzem i jest informacja, że w katakumbach była czerwono malowana trumna do wnoszenia zwłok – kontynuuje Karczewski.
Dlatego Politechnika Białostocka już wkrótce rozpocznie operat geodezyjny. Wszystko po to, by odtworzyć i zachować unikalne dziedzictwo kulturowe Rzeczpospolitej Obojga Narodów.
– Często spotykaliśmy się praktycznie przez dwa lata jeszcze przed rozpoczęciem prac przy katakumbach i te spotkania zaowocowały już widocznymi efektami – mówi bp supraski Andrzej. – Prace postępują i na bieżąco konsultujemy się ze specjalistami z różnych dziedzin właśnie z Politechniki Białostockiej. Jesteśmy bardzo wdzięczni, że możemy korzystać z wysokiej rangi specjalistów tutaj u nas na miejscu, nie musimy szukać ich po całej Polsce.
Teraz najważniejsze jest ratowanie zabytku.
– Gdy zabezpieczymy ten obiekt, kolejnym etapem będzie wnioskowanie o środki na godziwe przekrycie i zabezpieczenie całości zgodnie z zamierzeniami i projektem profesora Jerzego Uścinowicza – planuje biskup.
Projekt zabezpieczenia supraskich katakumb prof. dr hab. inż. arch. Jerzy Uścinowicz, Kierownik Katedry Architektury Kultur Lokalnych Wydziału Architektury Politechniki Białostockiej przedstawił po raz pierwszy podczas panelu multimedialnego „Supraskie katakumby – historia i przyszłość” w Akademii Supraskiej latem 2022 roku. Na razie najważniejsze jest zachowanie tak zwanej trwałej ruiny w jak najlepszym stanie.
– W tej chwili wykonywane jest wzmacniania murów z jednej i z drugiej strony – mówi inż. Aleksy Mularczyk, inspektor budowlany z Monasteru w Supraślu. – Szereg nisz już jest wzmocnionych. W planach jest nadal całościowe oczyszczanie, gruntowanie i impregnowanie za pomocą krzemianów. Politechnika Białostocka na bieżąco konsultuje, jak mamy postępować w przypadkach niestabilności konstrukcji.
Bo praca inżyniera budownictwa może być szeregiem pasjonujących, unikalnych wyzwań.
– Rola inżyniera budownictwa nie polega tylko na projektowaniu i wznoszeniu nowych obiektów – przypomina dr hab. inż. Marta Kosior-Kazberuk, prof. PB, Rektor Politechniki Białostockiej. – Bardzo często swoje umiejętności musimy wykorzystać przy renowacji, restauracji, odbudowie zniszczonych obiektów. Często są to obiekty historyczne, mające kilkaset lat, stanowiące dobra kultury. Renowacje wymagają kompetencji i są zawsze ciekawą przygodą ponieważ wiążą się z badaniami, wiążą się z odkrywaniem nowych możliwości, nowych sposobów budowania i naprawy. Budownictwo może być ciekawą przygodą dającą ogromną satysfakcję.
Wiosną 2024 roku Monaster Zwiastowania Przenajświętszej Bogarodzicy w Supraślu uzyskał z Polskiego Ładu źródła finansowania wstępnych prac zabezpieczających katakumby supraskie przed postępującą degradacją.
Uzyskane środki pozwoliły na zintensyfikowanie prac badawczych, zarówno w aspekcie archeologicznym, architektonicznym, jak i konstrukcyjnym, a przede wszystkim na wzmocnienie uszkodzonej konstrukcji i możliwość doprowadzenia jej do stadium tzw. „trwałej ruiny”, czyli zahamowania procesów dalszej destrukcji.
W 2021 r. rektorzy czterech polskich uczelni: Politechniki Białostockiej, Uniwersytetu w Białymstoku, Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku i Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie podjęli misję ratowania XVI-wiecznych supraskich katakumb monasterskich. Jej celem było wspólne prowadzenie wielodyscyplinarnych badań naukowych i ekspertyz służących określeniu stanu zachowania katakumb, opracowaniu założeń merytorycznych ich restauracji i konserwacji oraz wsparcie przyszłych działań konserwatorskich prowadzonych przy tym nietuzinkowym zabytku, któremu w 2023 r. nadano godność Pomnika Historii Rzeczypospolitej Polskiej.
Lata 2022-2023 obfitowały w wiele ważnych przedsięwzięć związanych z badaniami naukowymi aktualnego stanu katakumb i ich otoczenia. Podjęto szerokie działania: rejestracyjne i projektowe, a także kwerendy typologiczne i komparatystyczne, w szczególności w zakresie teologii, archeologii, architektury, ochrony dziedzictwa i konserwacji zabytków, historii, historii sztuki, antropologii, inżynierii materiałowej. Działania te w pierwszym etapie polegały na przeprowadzeniu badań i analiz archeologicznych i architektoniczno-konserwatorskich, niezbędnych do opracowania założeń merytorycznych konserwacji zachowawczej katakumb oraz badań georadarowych i wykopaliskowych, które w przyszłości umożliwią określenie granic cmentarza grzebalnego wokół katakumb. Jednocześnie podjęte zostały intensywne kwerendy i prace analityczne historyków i architektów, które mają na celu odtworzenie dziejów katakumb ze szczególnym uwzględnieniem historii ich budowy, przebudowy i destrukcji po zaprzestaniu ich użytkowania, a także określenie ich pierwotnego kształtu oraz identyfikację osób pochowanych w katakumbach.
Pod koniec 2023 roku do grona uczelni włączających się w akcję #ratujemykatakumby dołączyła Wojskowa Akademia Techniczna. W akcji biorą także udział naukowcy z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.
(jd)
